Mondzorg

Mondzorg bij mensen met ALS, PSMA en PLS

Een gezond en goed verzorgd gebit is voor iedereen van groot belang en draagt bij aan de kwaliteit van leven. Maar zodra de handen en armen minder goed gaan functioneren door ALS, PSMA of PLS, dan wordt het steeds moeilijker om de eigen tanden te poetsen of om een tandenstoker vast te houden. Tot het moment is gekomen dat ook dit niet meer lukt. Helaas staat een goede mondverzorging doorgaans niet erg hoog op de prioriteitenlijst van patiënt én zorgverlener. Echter, wat veel mensen niet weten, is dat ontstekingen in de mond ook andere ziektes en aandoeningen kunnen veroorzaken of verergeren. Zo kan een ongezonde mond niet alleen zorgen voor kiespijn, het kan ook grote gevolgen hebben voor de algehele gezondheid.

In de mond wordt voortdurend tandplak (ook wel tandplaque genoemd) gevormd. Tandplak is een zacht, kleverig en nauwelijks zichtbaar laagje op de tanden en kiezen en is een mengsel van bacteriën, speeksel en voedingsresten. Indien de tandplak niet regelmatig wordt verwijderd, bijvoorbeeld door te poetsen en tussen de tanden en kiezen te stokeren, kunnen deze bacteriën zuren gaan produceren die het tandglazuur aantasten (gaatjes) en ontsteking van het tandvlees veroorzaken. In het laatste geval kan dit leiden tot een chronische ontsteking van het tandvlees (gingivitis), wat over kan gaan in parodontitis. Hierbij wordt het kaakbot afgebroken en ontstaan ruimtes tussen gebitselementen en het tandvlees, de zogenaamde pockets. Zonder behandeling worden deze pockets steeds dieper, hetgeen kan leiden tot verlies van gebitselementen. Tijdens handelingen waarbij beschadigingen optreden aan het tandvlees, uiteenlopend van hard poetsen tot tandsteen weghalen door de tandarts, kunnen bacteriën en bacteriële producten in de bloedbaan terechtkomen. Vervolgens kunnen deze bacteriën zich door het lichaam verspreiden en daar een infectie veroorzaken. Cardiovasculaire aandoeningen komen vaker voor bij mensen met een slechte mondgezondheid (gaatjes, loszittende tanden en parodontitis). Ook door inademen (aspiratie) kunnen bacteriën en bacteriële producten in de longen terecht komen en een longontsteking veroorzaken.

Extra risico’s bij mensen met ALS, PSMA of PLS

De meeste mensen met ALS, PSMA of PLS proberen de dagelijkse mondverzorging zo lang mogelijk zelfstandig uit te voeren. Omdat bekend is dat behendigheid van de handen samenhangt met het vermogen om een effectieve mondverzorging uit te voeren, neemt de kwaliteit van de dagelijkse mondzorg steeds verder af. Buiten de verminderde fysieke mogelijkheden van het zelf kunnen poetsen en stokeren of flossen, bestaan er meer risico’s voor het ontstaan van problemen in de mond in geval van ALS, PSMA of PLS. Door verslapping van de gezichtsspieren is er vaak sprake van een mondademhaling in de nacht en mogelijk ook overdag, waardoor er een ‘droge mond’ ontstaat. Bij beademing wordt dat nog eens versterkt. Bij een droge mond valt de beschermende werking van speeksel op de gebitselementen en het mondslijmvlies weg. Daarnaast wordt het voor de persoon zelf steeds moeilijker om etensresten weg te halen zodra de spieren in en rond de mond (kauwspieren, de tong, de lippen, etc.) slapper worden, hetgeen weer een extra voedingsbron vormt voor bacteriën.

Bij een verminderde longcapaciteit door verslapping van de ademhalingsspieren is een longontsteking als gevolg van een infectie in de mond een groot gevaar. Door een verminderde spierkracht gebeurt het hoesten met minder kracht, waardoor micro-organismen makkelijker in de longen terechtkomen zodra slijm- en spuugdeeltjes worden ingeademd.

Helaas is het uitoefenen van de mondverzorging aan allerlei risico’s onderhevig. Bij de dagelijkse mondzorg en bij bezoek aan tandarts of mondhygiënist is er bij bulbaire klachten een groter risico op verslikken. Vermijd daarom een houding waarbij het hoofd achterover buigt. Bij een zijwaartse of voorover gebogen positie van hoofd en nek is er minder kans dat water of speeksel in de luchtpijp loopt.

Een hoestaanval ontstaat zodra er ook maar iets aan vocht in de keelholte terechtkomt. Dit kan gepaard gaan met acute benauwdheid en het gevoel te kunnen stikken. In dat geval is er sprake van een laryngospasme.

Bij ALS en PLS treden geregeld krampen op in diverse spieren, maar zodra iemand last heeft van krampen in de kauwspieren kan er een kaakklem optreden. Vaak ontstaat een dergelijke kramp door fanatiek aanspannen, bijvoorbeeld in geval de mond wijd open moet bij de tandarts.

Algemene mondhygiëneadviezen

• Poets de gebitselementen tweemaal daags goed met fluoridehoudende tandpasta gedurende twee minuten. Borstel de randen van het tandvlees voorzichtig mee.
• De borstel zo plaatsen dat de overgang van tand naar tandvlees goed wordt gepoetst.
• Gezond tandvlees bloedt nooit, ontstoken tandvlees wel. Reinig daarom ook eenmaal daags de ruimtes tussen gebitselementen bij voorkeur met behulp van ragers of tandenstokers.
• Gebruik bij voorkeur een elektrische tandenborstel. De elektrische tandenborstel maakt de juiste poetsbeweging, waardoor je je beter kan concentreren op de plaatsing van de borstelkop in de mond. Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat dit effectiever is dan poetsen met de handtandenborstel.
• Voor het op de juiste wijze poetsen of laten poetsen bestaan instructiekaarten.
• Ga twee keer per jaar naar de tandarts of mondhygiënist voor controle. Door professioneel reinigen en polijsten worden hardnekkige tandplak en tandsteen verwijderd.

Adviezen specifiek voor mensen met ALS, PSMA of PLS

• Door na iedere maaltijd de mond te spoelen met (eventueel verdikt) water wordt een deel van de achterblijvende voedselresten verwijderd, zodat de kans op plakvorming kleiner is.
• Ragers zijn verkrijgbaar in veel verschillende soorten en maten. Het is belangrijk de juiste maat te kiezen. Er zijn ook ragers die taps toelopen. Met deze ragers kunnen ruimtes van verschillende grootte worden schoongemaakt. Kijk naar een rager die qua vorm ook met een verminderde fijne motoriek nog te gebruiken is, bijvoorbeeld een rager met een dikker handvat en een haakse hoek.
• Bij krachtsverlies in armen en handen het poetsen en stokeren of rageren door anderen laten uitvoeren.
• Bij droge mond klachten kan de huisarts of tandarts een spray voorschrijven die kunstmatig speeksel aanmaakt, waardoor de mond vochtig blijft. Daarnaast is een droge mond infectiegevoeliger, waardoor een goede mondhygiëne van groot belang is bij mensen met ALS of PLS met slikproblemen.
• Juist als alle voeding door een sonde gegeven wordt is een goede mondverzorging erg belangrijk! Iemand die sondevoeding krijgt kauwt minder waardoor het reinigende effect van speeksel afneemt.
• Wanneer het niet (meer) mogelijk is de mond adequaat te reinigen, kan de tandarts of mondhygiënist het spoelen met 0,12% chloorhexidine adviseren. Chloorhexidine heeft een anti-bacteriële werking en werkt preventief bij bacteriële aandoeningen als tandvleesontsteking. Als spoelen niet (meer) mogelijk is, kan chloorhexidine regelmatig op een alternatieve wijze geappliceerd, bijvoorbeeld gedrenkt in gaasjes. Ook kan worden gekozen voor chloorhexidinespray of chloorhexidinegel.
• Patiënten met een hoog cariësrisico kunnen in overleg met de tandarts of mondhygiënist wekelijks spoelen met 0.1% fluorideoplossing of dagelijks met 0,025% fluorideoplossing.
• Tandartsbezoeken plannen en vastleggen in de agenda van de patiënt is verstandig als de zorg door wisselende zorgverleners wordt gegeven. Elke 3 maanden een bezoek aan de mondhygiënist houdt het gebit langer in goede conditie. Tandarts en mondhygiënist kunnen advies op maat geven.
• De tandheelkundige zorg voor patiënten met een lichamelijke beperking kan met toestemming van de zorgverzekeraar worden uitgevoerd in een centrum voor bijzondere tandheelkunde (CBT), waar meer tijd en ervaring is en de nieuwste technieken evenals hulpmiddelen als tillift beschikbaar zijn. Er zijn 31 CBT’s. www.zorgkaartnederland.nl/centrum-voor-bijzondere-tandheelkunde

Tips

• In geval de mond in de nacht veel open staat en een droge mond ontstaat, kan het gebruik van een antisnurkband helpen.

Achtergrondinformatie

Twee studenten van de tandheelkundige opleiding bij ACTA hebben een klein onderzoek gehouden naar mondhygiëne bij ALS-patiënten. Lees hier de scriptie.

www.allesoverhetgebit.nl/alles-over-mondgezondheid/

Poetsinstructiekaarten www.tno.nl/media/1904/mondzorg_in_kaart.pdf